Po śmierci króla Zygmunta II Augusta tron Rzeczypospolitej na krótko objął Henryk Walezy. Jego zaledwie pięciomiesięczne rządy nie wpłynęły na system monetarny ówczesnej Polski – władca nie zdążył wybić swoich pieniędzy, nim okryty niesławą uciekł do Francji, gdzie mianowano go królem w 1574 roku. W okresie poprzedzającym koronację jego następcy, Stefana Batorego, na ziemiach polskich krążyły monety ostatnich Jagiellonów i rozmaite obce numizmaty. Był to czas tzw. bezkrólewia, który odbił się silnie na pozycji kraju. Ambicją Stefana Batorego było wzmocnienie państwa poprzez reformę monetarną, która nie tylko uzdrowiłaby finanse Rzeczypospolitej, ale także wypełniła postanowienia unii lubelskiej, zawartej jeszcze pomiędzy Zygmuntem Starym i szlachtą w 1569 roku, której celem była unifikacja monety polskiej i litewskiej.
Reformy monetarne Stefana Batorego (1576 – 1585)
Koronacja Stefana Batorego, który został królem Polski w wyniku tzw. elekcji (po raz pierwszy w historii Rzeczypospolitej po śmierci króla jego następcę wybrano metodą wolnej elekcji; była to metoda uchwalona przez Sejm w trakcie trwania bezkrólewia. Sejm opracował wówczas artykuły henrykowskie, które formalnie zmieniły kraj w monarchię elekcyjną) miała miejsce w 1576 roku. Jego wybór nie spotkał się z aprobatą miast pruskich, w szczególności Gdańska, które nie chciało uznać panowania Batorego i w ramach buntu zabarykadowało się na niemal rok. Oblężenie portu Gdańska i samego miasta było bardzo kosztownym przedsięwzięciem i pozostawiło ślad w monetach, które powstały w tym czasie – były to tzw. monety „oblężnicze”, którymi płacono wojskowym najemnikom. Należały do nich dukaty, talary, półtalary, grosze i szelągi. Na wszystkich walorach oblężniczych wyemitowano wyobrażenie Chrystusa oraz napis „DEFENDE NOS CHRISTE SALVATOR”, co oznacza „Chryste Zbawicielu, obroń nas”!
Po osiągnięciu porozumienia z władzami Gdańska, Stefan Batory mógł poświęcić się reformie pieniężnej, której celem było uruchomienie produkcji monet, określenie ich rodzajów, stopy i wartości za pomocą stosownej ordynacji menniczej oraz dopilnowanie, aby z obiegu wycofano obce numizmaty i przebito je na krajowe.
Ordynacje mennicze 1578 – 1580
Za czasów dziewięcioletnich rządów Batorego powstały dwie regulacje mennicze, w 1578 roku i w 1580 roku. W zgodzie z zapisami ordynacji z 1578 roku do obiegu miały zostać wprowadzone talary, półtalary, trojaki (3 grosze), grosze i szelągi. Uzupełnieniem zapisów ordynacji z ’78 roku była ordynacja mennicza z 1580 roku, która ostatecznie zunifikowała monetę polską i litewską. Zgodnie z tą ordynacją do powyższych monet dołączyły szóstaki (6 groszy), półgrosze i denary. Całościowo system monetarny obejmował nominały: złoty dukat i jego wielokrotności, a w srebrze talar, półtalar, szóstak, trojak, grosz, półgrosz, szeląg i denar.
Unifikacja monety litewskiej z polską oznaczała w praktyce ujednolicenie wagi i stopy menniczej każdego srebrnego numizmatu. W przypadku złotych monet wciąż obowiązywały ustalenia mennicze powstałe za czasów panowania Zygmunta Starego. Unifikacja dotyczyła również wizerunków na walorach – odtąd zdobić je miały dwa herby, Polski i Litwy, pod koroną królewską; zastąpiły one dotychczasową Pogoń litewską pod mitrą wielkoksiążęcą.
Na numizmatach umieszczano również herby (państwowe, ziemskie i miejskie) i znaki (m.in. zarządców, mincerzy, dzierżawców i podskarbich), które szczęśliwie współcześnie pozwalają uczonym identyfikować i klasyfikować monety z tego okresu.
I tak oznakowania mennic, gdzie bity były walory, pozwalają klasyfikować je następująco:
– monety koronne
– monety litewskie
– monety miejskie
– monety lenne
– siedmiogrodzkie
– oblężnicze Gdańska
Co bardzo istotne – dzięki zapisom ordynacji menniczych wartość realna bitych monet była bardzo zbliżona do ich wartości nominalnej. O psuciu monety nie było zatem mowy. O wysokiej jakości tychże może także świadczyć fakt, że szybko stały się bardzo popularnymi środkami pieniężnymi w handlu na Bałkanach i całym tureckim Wschodzie.
Złoty dukat koronny Stefana Batorego – opis
Na awersie numizmatu widać zwrócone w prawą stronę popiersie króla w zbroi, jego głowę zdobi masywna korona. W otoku umieszczono napisy, przedzielone słabo widoczną rozetą:
STEP D G REX POLO.
Na rewersie monety widać czteropolową tarczę z herbem rodu Batorych (Wilcze Kły), umieszczoną centralnie pod koroną w otoku. Na dole monety w otoku widnieje mała tarcza z herbem Przegonia (Jana Dulskiego podskarbiego wielkiego koronnego), zaś dookoła wybito napisy: M DL RV PR VP RIN TRAN 86 i znak menniczy „haki” (oznacza Teodora Buscha, mincmistrza 1584-1586).
Ciekawostka: złoty dukat koronny został sprzedany na aukcji w 2012 roku i osiągnął sumę ponad 700 tys. złotych! (link do aukcji: https://aukcjamonet.pl/product/976/stefan-batory-dukat-koronny-1586-poznan-unikat)
Srebrny talar koronny Stefana Batorego – opis
Na awersie waloru umieszczono popiersie króla, zwróconego w prawą stronę. Ubrany jest w zbroję, której detale są bardzo dobrze opracowane, w dłoniach dzierży insygnia władzy – berło i jabłko. Popiersie króla uzupełnia wyryta data emisji: 1580. W otoku monety widać napisy: STEPHANVS D G REX POLONIAE.
Na rewersie przepiękna grafika heraldycznego orła w koronie, z herbem Batorych na piersi (Wilczymi Kłami) i napisem wokoło otoku: MAG DVX LITVA RVS PRVS MASO & C.
Ciekawostka: Egzemplarz talara został sprzedany na innej aukcji również w 2012 roku za niemal pół miliona złotych – link do aukcji: https://wcn.pl/archive/50_0023?sc=price&sm=d
Skup starych banknotów i bilonu
W naszym skupie Staragotówka wycenimy każdy przesłany nam banknot i monetę. Jeśli posiadasz stary bilon, zniszczone banknoty lub inną zagraniczną walutę, zachęcamy Cię do odwiedzin i sprzedaży swojej gotówki. Zajmujemy się także skupem starych dolarów, jak również wycofanych z obiegu funtów, oferując najwyższe ceny skupu na rynku.