Polityka monetarna Zygmunta Starego (1506–1548)

Panowanie brata Aleksandra Jagiellończyka i następcy tronu, Zygmunta (który do historii przeszedł z przydomkiem „Stary”) rozpoczęło się w bardzo trudnych okolicznościach. Zakon Krzyżacki, choć nie tak potężny jak sto lat wcześniej, nadal stanowił zagrożenie. Największym wrogiem było Wielkie Księstwo Moskiewskie, którego władcy uparcie realizowali program „zbierania ziem ruskich”, które w większości były częściami Litwy, połączonymi z Królestwem Polskim więzami unii personalnej. Jednak główną trudnością były niezwykle ubogie finanse państwa. Zygmunt musiał opanować chaos pieniężny, jaki panował na ziemiach polskich: należało powstrzymać psucie monet przez mennice, usunąć z obiegu monety fałszywe i ograniczyć ilość półgroszy świdnickich, które były bardzo podobne do półgroszy polskich, ale dużo uboższe w zawartość kruszcu; w obiegu było też wiele rodzajów zagranicznego pieniądza. Koniecznie należało też ujednolicić walutę polską z walutą Wielkiego Księstwa Litewskiego i Prus Królewskich. Remedium na ten chaos była całościowa reforma polskiego pieniądza. 

Reforma fiskalna Zygmunta Starego

Projekty reformy zaprezentowali Just Ludwik Decjusz, dyplomata i sekretarz królewski oraz Mikołaj Kopernik, który był nie tylko astronomem, ale również ekonomistą.

 

– Just Ludwik Decjusz w swoim traktacie, zatytułowanym „De monetae cussione ratio” (Traktat o biciu monety) wymienił aż 17 różnych rodzajów monet, pozostających w obiegu. Jego zdaniem władca mógł czerpać zyski z bicia dotychczasowych pieniędzy poprzez utrzymanie małej ilości zawartego w monecie srebra, przez co wartość kruszcu była niższa od wartości nominalnej monety. Zaproponował też przebicie dotychczasowej monety na „nową”, bez zmiany stopu. 

 

– Mikołaj Kopernik występował przeciwko czerpaniu dochodów z wybijania monet, argumentując w swoim traktacie „Monetae cudendae ratio” (Rozprawa o urządzeniu monety), że wprowadzenie nowej monety wiąże się z koniecznością wycofania starej, aby nie zakłócać właściwego obiegu pieniądza, gdyż zazwyczaj moneta lepsza podlega tezauryzacji, pozostawiając w obiegu gorszą. Podejście Mikołaja do kwestii pieniądza było bardzo nowoczesne, jak na tamte czasy. 

Zawartą w traktacie teorię znamy dziś jako Prawo Kopernika-Greshama, która wyjaśnia, że jeśli w obiegu znajdują się jednocześnie „dobry” i „zły” pieniądz, to ten zły wypiera dobry, a w obiegu pozostaje jedynie ten gorszy, którego wszyscy starają się szybko pozbyć. Sformułowaną przez astronoma zasadę można odnosić do całej sfery gospodarczej, społecznej oraz politycznej i jest ona stosowana do czasów współczesnych.

 

W wyniku dyskusji nad powyższymi traktatami na sejmie piotrkowskim podjęto decyzję o wybraniu reformatorskiego projektu Decjusza. 

W zgodzie z nim, w latach 1526-1528 Zygmunt przeprowadził reformę monetarną, która była najbardziej kompleksową od czasów jego dziada, Władysława Jagiełły i prawdopodobnie najważniejszą reformą w całej historii polskiego mennictwa – zakończyła ona erę monet średniowiecznych, w których jednostką rozliczeniową był półgrosz, a wprowadziła nowoczesną walutę opartą na złotych.

Ponownie zaczęto bić polskie grosze, wprowadzono także do obiegu monety o wartości będącej wielokrotnością grosza – trojaki, szóstaki i dukaty. Podstawową jednostką obliczeniową stał się złoty polski, którego wartość określono na 30 groszy. W skład systemu wszedł również produkowany w Prusach szeląg.  Szacuje się, że do wybicia nowego pieniądza zużyto ok. 40 ton czystego srebra. Otwarto mennice koronne w Krakowie i Toruniu, działały też pruskie mennice w Toruniu, Gdańsku, Elblągu i Królewcu, a także mennica w Wilnie.

 

Dukat Zygmunta Starego

Wprowadzony w 1528 roku przez Zygmunta Starego dukat można uznać (choć nie bez wątpliwości – patrz floren Władysława Jagiełły) za pierwszego polskiego złotego. Na dukacie widnieje stylizowany na styl renesansowy wizerunek króla w zbroi i koronie. Rewers monety przedstawia pięciopolową tarczę z polskim Orłem Białym, litewską Pogonią, ruskim Lwem, pruskim Orłem i herbem Habsburgów. Ten ostatni symbolizuje matkę króla, Elżbietę Rakuszanki, Austriaczki, żonę Kazimierza IV Jagiellończyka. Tarczę obramowują litery CN, oznaczające miejsce wybicia emisji (Cracovia) oraz imię podskarbiego koronnego, Mikołaja Szydłowieckiego (Nicolaus). Łaciński napis IVSTVS VT PALMA FLOREBIT oznacza „sprawiedliwy będzie kwitł jak palma”. Złoty dukat miał wartość 45 groszy, z czasem zyskując jeszcze na wartości. By odróżnić złotego dukata (monetę) od złotego polskiego (jednostki przeliczeniowej), na tego pierwszego zaczęto mówić złoty czerwony albo czerwoniec.

 

Emisja dukatów była niska, gdyż brakowało kruszcu do ich produkcji, stąd przyjmuje się, iż bicie dukatów miało charakter niszowy i prestiżowy. Sytuacja ta uległa zmianie po ślubie Zygmunta Augusta z Elżbietą Habsburżanką. Panna młoda wniosła w posagu ok. 105 kg złota. Kruszec posłużył do emisji dukatów i tym samym rozpoczął w Polsce okres bimetalizmu, czyli pieniądza opartego na srebrze i złocie.

 

Skup starych banknotów

Jeśli posiadasz stare monety lub banknoty, zapraszamy Cię do odwiedzin naszego skupu Staragotówka, gdzie za darmo dokonamy wyceny Twoich numizmatów. Zajmujemy się wymianą dolarów wycofanych z obiegu, a także skupujemy zniszczone banknoty, monety i wszelkie waluty.